Di sala 2023’yan de ji aboriya Tirkiyeyê tenê kavil ma

img
ENQERE - Welatiyên Tirkiyeyê di sala 2023’yan de hîn bêhtir xizan û deyndar bûn û mehkûmî alîkariyên civakî hatin kirin. Prof. Dr. Mûstafa Durmuş diyar kir ku dê ev rewş di 2024’an de jî bidome û wiha got: “Xwe ji bo têkoşîna hevpar amade bikin.”
 
Ev 21 sal in AKP Tirkiyeyê birêve dibe û aboriya welêt ev demekî dirêj e di nava krîzeke mezin de ye. AKP a ku bi îdiaya “Em ê li dijî xizanî, nelirêtî û qedexeyan têbikoşin” bû îktîdar, di nava 21 salan de li şûna çareseriya demokratîk, di polîtîkayên şer de israr kir û aborî anî ber hilweşînê. Di sala 2013’an de pêvajoyeke bi navê “Çareserî” hate destpêkirin û ev pêvajo di sala 2015’an de veguherand konsepta şer. Bi konsepta şer re sermayeya navneteweyî berê xwe ji Tirkiyeyê gerand û sermayeya li hundir jî hêdî hêdî terka welêt kir. Vê yekê jî aboriya Tirkiyeyê anî ber îflasê. Bi demê re krîza hevsengiya dayînan, krîza dovîzê, krîza sektora taybet û krîza deyn a gel û herî dawî jî xetereya krîza bankavaniyê bi xwe re anî. 
 
Bi gotina aborînasan, sala 2023’yan bi kaoseke aboriyê derbas bû. Her çend ku aborî mezin bibe jî, ji ber bêedaletiya di parvekirina dahatê de, para kedkaran a di dahata neteweyî de daket bin ji sê paran yekî. Ev par li Kurdistanê hêj kêmtir bû. Bi enflasyona bilind, bêkariya zêde, bêedaletiya di parvekirina dahatê de û deyndariya zêde ya gel re welatî di sala 2023’yan de bi dorpêça qirkirina aboriyê re rû bi rû man. Di vê salê de welatî ji mal û milk hatin kirin û xizantir bûn. Di sala 2023’yan de xizanî hêj bêhtir belav bû û bi taybet jî ji bo kedkar, teqawid, bêkar, jin, ciwan û zarokan veguherî “xizaniya giran.” 
 
ENFLASYONA BILIND 
 
Hedefa AKP’ê ew bû ku di sedsala nû ya komarê de enflasyonê daxe ji sedî 8’ê. Lê di sala 2023’yan de enflasyon derket lûtkeyê. Li gorî daneyên Saziya Îstatîstîkê ya Tirkiyeyê (TUÎK); di dawiya sala 2022’yan de enflasyon ji sedî 64,27 û li gorî Koma Lêkolînkirina Enflasyonê (ENAG) jî ji sedî 137,55 bû. Her wiha li gorî TUÎK’ê ji destpêka sala 2023’yan heta niha enflasyon ji sedî 55 zêde bû. Lê ENAG’ê diyar kir ku enflasyon du qetî ji daneyên TUÎK’ê zêdetir bûye. Li gorî ENAG’ê; ji destpêka sala 2023’yan heta niha enflasyon ji sedî 129,27 zêde bû. 
 
Enflasyona xurekê ku di nava bûdçeya malan de xwedî pareke ji sedî 25 e (li bajarên kurdan heta ji sedî 35 jî diçe) jî 15-20 puanan bi ser enflasyona manşet re bû. 
 
BÊEDALETIYA DI DAHATÊ DE 
 
Li Tirkiyeyê hêza bazariya birêxistinkirî ya kedê nema ye û bêedaletiya di dahatê de jî zêde bû. Bi dawiya sala 2022’yan re 17 sektorên taybet ji sedî 69 mezintir bûn û mezinbûna wan derket 26,4 trîlyon lîreyan. Çavkaniya cewherî ya giştî ya van şîrketan ji sedî 93 zêde bû û derket 7,6 trîlyon lîreyan. Her wiha rêjeya firotinê ya van şîrketên taybet ji sedî 113 zêdetir bû û derket 31,5 trîlyon lîreyan. Qezenca wan a di nava salê de ji sedî 423 zêde bû û derket trîlyonek û nîvê. Ji meha îlona îsal ve bankan karê xwe ji sedî 54 zêde kir û bû 440 milyar lîre. Dema li rêjeya parvekirinê tê nihêrin, di sala par de bi eşkereyî karkeran winda kir. Li gorî daneyan, para heqdestên di nava hêzahiya lêzêdebûyî de bi ji sedî 33’yê re daket asta herî jêr û para wan a ji kar derket ser ji sedî 50’ê. 
 
2023 BÛ SALA XIZANBÛNÊ
 
Profesorê Aboriyê Steve Hanke di 18’ê gulana 2023’yan de gotarek nivîsand û got ku li gorî Endeksa Hejariyê ya Salane; li seranserî cîhanê 10’emîn welatê herî zêde hejarî lê heye Tirkiye ye. Yek ji parametreyên din a ku xizaniya li Tirkiyeyê nîşan dide jî bihabûnên pir mezin ên di sînor xizanî û birçîbûnê de ne. Mûçeyê kêmtirîn ji meha îlonê ve 11 hezar û 402 lîre bûn. Sînorê birçîbûnê jî di bin 2 hezar lîreyan de ma. Sînorê xizaniyê jî nêzî 4 qatî mûçeyê kêmtirîn zêde bû. Her wiha li gorî daneyên Lêkolîna Ciwanan a Tirkiyeyê ya sala 2023’yan; derket holê ku ji her 2 ciwanan pirsgirêka herî mezin a ciwanekî zehmetiya xweyîbûnê ye. Li gorî lêkolînê, li Tirkiyeyê her ji du ciwanan yek jê di mijara ragihandin, perwerde û xweyîbûnê de zehmetiyan dikişîne. 
 
Li hêla din, dahatên kedê ku li hemberî enflasyonê pir kêm in, alîkarînedayîna dewletê û pergala bacê ya nebiedalet ku barê heyî têxe ser milê kedkaran, xizaniya li welêt pir zêdetir bû. 
 
HEJMARA KESÊN ALÎKARIYÊ DISTÎNIN ZÊDE BÛ 
 
Li gorî daneyên bernameyên salane yên Serokatiya Stratejî û Bûdçeyê û Weqfa Piştevaniya Civakî û Alîkariyê; hejmara kesên li Tirkiyeyê alîkariya civakî (alîkariya xizaniyê) werdigirin derket 30 milyon kesan. Li gorî daneyan; hejmara kesên alîkariya civakî digirin 22 milyon jê ji ya kesên di dawiya sala 2017’an de werdigirtin zêdetir bûye. Ev hejmar îsal derket 30 milyonan. Bi vê yekê re di nava 5 salên dawî de 8 milyon kesên din li kesên alîkariya civakî digirin zêde bû. Bi vê yekê re di sala sedemîn a Komara Tirkiyeyê de 30 milyon kes bi alîkariya civakî xwe li ser pêyan digirin. 
 
MALBAT DI NAVA ÇIRAVA DEYNAN DE NE
 
Malbat, ji bo ku bikarin li hemberî enflasyona roj bi roj bilin dibe hêza xwe ya kirînê biparêzin, berê xwe dan bikaranîna qerta krediyê û krediya pêdiviyê. Li gorî daneyên ji çavkaniyên cuda hatine bidestxistin; li Tirkiyeyê deynê malbatan kirî d navbera adara 2018-îlona 2023’yan de ji sedî 337 zêde bû vî deynî 2,5 trîlyon lîre derbas kir. Her wiha li gorî daneyên Banka Navendî; di dawiya sala 2019’an de 16,6 milyon kesan krediya mezêxer bi kar dianî û ev hejmar di îlona 2023’yan de derket 19,7 mlyon kesan. 
 
BIKARANÎNA KREDIYA ŞEXSÎ ZÊDE BÛ
 
Li gorî daneyên Banka Navendî; di bikaranîna krediyên şexsî de para derdora biheq sal bi sal zêde bû. Li gorî vê yekê; ji kartên krediyan ji sedî 60 jê krediya pêdiviyê, ji van krediyan ji sedî 73 zêdetir ên kesên bi mûçe û mûçeyê kêmtirîn mûçeyê debara xwe dikin e. Di Rapora Îstîqrara Fînansî ya dawî ya Banka Navendî de ev daneye hatin parvekirin; hejmara bikarhinêrên çalak ên kartên krediya şexsî û rêjeya deyndariya şexsî jî zêde bûn. Li gorî daneyan; hejmara kesên karta krediyê bi kar tînin zêde bûye. Li gorî vê; di dawiya sala 2019’an de vê rêjeyê 20 milyon kes derbas dikir û di îlona 2023’yan de nêzî 27 milyon kesan bû. Bi vê yekê re hejmara bikarhinêrên karta krediyê di nava 4 salan de ji sedî 30 zêdetir bû. Daneyeke din a girîng ku balê dikişîne jî zêdebûna krediyên pêdiviyê û kartên giştî bû. Bi vê yekê re; di sala 2018’an de rêjeya bikaranîna krediyên pêdiviyê û kartê bi giştî ji sedî 56 bû lê niha derketiye ji sedî 74’ê. 
 
‘DIVÊ JI BO TÊKOŞÎNA HEVPAR AMADE BIN’ 
 
Pisporê aboriyê Prof. Dr. Mûstafa Durmuş têkildarî bandora rewşa aboriya 2023’yan ku dê li salên pêş bike axivî. Durmuş, diyar kir ku dê di salên 2024 û 2025’an de fatûreyeke giran a krîza aborî li gel bê birîn û wiha got: “Divê civak ji bo têkoşîneke hevpar amade be.” 
 
Durmuş, diyar kir ku îktîdara heyî ji bo di hilbijartinê de têk neçe, bi polîtîkayên darayî yên populîst karî krîza giran a îktîsadî taloq bike û wiha domand: “Lê ev krîz tenê hinek taloq kir. Di vê navberê de pêdiviya aboriyê ya bi dovîzê didome lewma ji bo çavkaniyên biyanî hêj zêdetir bikevin welêt, Bankaya Navendî rêjeya faîzan ji sedî 8,5’ê derxist ji sedî 40’an. Tevî vê yekê jî hejmara sermayedarên tên welat di asta tê xwestin de nîne. Ji ber ku di Lîsteya Gewr de ye, nikare serî li IMF’ê jî bide.” 
 
‘DÊ ENFLASYON Û BÊKARÎ DI 2024’AN DE JÎ BIDOME’ 
 
Durmuş, destnîşan kir ku dê enflasyona bilind û bêkarî di sala 2024’an de jî bidome û axaftina xwe wiha qedand: “Zêdekirina rêjeya faîzan, dê bibe sedema tengbûna aboriyê. Ev yek jî dê bike ku leza mezinbûnê kêm bibe. Ev tevek jî nîşan didin ku dê di sala pêş de ‘stagflasyon’ li welêt serwer be. Îktîdar ji bo xwe ji vê xelas bike plan dike ku îxracatê zêde bike ku ev jî tê wateya hîn bêhtir kêmbûna heqdestên reel û xizanbûna gel. Ev rewş dê bike ku rejîma otorîter a îslama siyasî ya li welêt hîn bêhtir tund tevbigere. Li hêla din ev rewş dê rê li ber nerazîbûna gelan û çîna kedkar veke û dê bike ku serî rakin. Jixwe grevên karkeran ên di mehên dawî de pêş dikevin jî nîşaneya vê ye. Ev yek jî nîşan dide ku divê hêzên kedkar, demokrasî û aştiyê ji bo dema pêş amadekariya têkoşîneke hevpar bikin.” 
 
Sibe: Tenduristî 
 
MA / Selman Guzelyuz
 

Sernavên din

18/01/2024
11:04 Cezayê di Doza Şahîn Oner de li polîsê bersûc hatibû birîn hate xerakirin
11:01 Bi kurê xwe yê girtî re hevdîtin kir: Divê em bibin dengê girtiyan
10:17 Li dijî Şaredariya Buyukçekmeceyê operasyon: 20 kes hatin binçavkirin
10:15 Jin û zarokên di girtîgehan de çi dijîn?
10:06 ‘Dewlet ji girtiyên nexweş tolê dihilîne’
09:41 Ji rojnameger Silêman Ehmed 86 roj in agahî nayên girtin
09:37 Girtiyên siyasî 53 roj in ji bo azadiya Abdullah Ocalan di greva birçîbûnê de ne
09:37 AYM’ê ji bo biryara astengkirina malpera MA’yê got ‘binpêkirina maf e’
09:12 Bîçen ê 30 salan di girtîgehê de ma û beşdarî dengdayîna gel bû: Kêliyeke dîrokî ye
09:11 Şewb zêde bû, nexweş nikarin dermanan peyda bikin
09:09 Ekolojîst Morales: Fikrên Abdullah Ocalan der barê çareserkirina şeran de ne
09:08 Yildirim: Tecrîd pirsgirêka me hemûyan e, divê girtî bi tenê neyên hiştin
09:04 Efrîn a navenda aramiyê bû veguherî navenda revandin û kuştinê
09:02 Wêne-Pirtûka ‘Êzidxanê’ derket: Jiyana olî û civakî radixe ber çavan
09:00 ROJEVA 18'Ê ÇILEYA 2024'AN
08:50 Kesên li Amedê hatibûn binçavkirin hatin berdan
08:49 Êrişî gora endamê YPS’ê kirin û kevirê gora wî desteserkirin
17/01/2024
21:50 Girtiyê nexweş Varişlî jiyana xwe ji dest da
21:45 Meclisa Jinan a DBP'î: Jinên kurd bi ‘Jin, jiyan, azadî’yê mohra xwe li sala 2023’an xistin
21:00 Li Geverê hevşaredar hatin hilbijartin
20:50 Der barê kujer polîs Mehmet Nûrbakî Goçmez de biryar lêgerîna bi bultena sor
20:44 Li Şirnexê DEM Partî der barê hilbijêrên xeyalî û sixte de serî li YSK’yê da
17:05 Nobeta Edaletê: Divê tevahiya civakê xwedî li çalakiyan derkevin
16:51 ATK’ê leza wesayîta zirxî ya ku li Mîracê 6 salî da nekarî tespît bike!
16:40 Li Hatayê kon û konteynir di bin avê de man
16:28 Li Stenbolê dema binçavkirinê ya 21 kesan hate dirêjkirin
16:21 Ciwan amadekariya çalakiya ‘Rêwîtiya Azadiyê’ dikin
15:10 Komeleya Dema Jinan e: Bi binçavkirinan dixwazin xebatên me krîmînalîze bikin
15:09 HSK’ê ji bo bijartina 4 endamên Dadgeha Bilind hilbijartin kir
13:55 Bavê Mîraç Mîroglû: Heke ku min li polîs xistibûya dê cezayê muebedê bidana min
13:43 Ji ber teqandina dînamîtan zirar gihişt Pira Geliyê Goderneyê
12:19 Di şewata li Îzmîrê de karkerekî jiyana xwe ji dest da
11:48 Ji bo danişîna rojnameger Muftuoglû banga tevlibûnê
11:20 Di rojeva MYK’a DEM Partiyê de mijarên krîtîk hene
11:15 Rapora îmraliyê: Sala 2024’an divê bibe sala azadiya Abdullah Ocalan
11:00 Endamê Meclisa Ciwanan a DEM Partiyê ya Rihayê hate binçavkirin
10:56 Li avahiya emniyetê ya Qereçobanê 320 ‘hilbijêr’ hatin veguhestin
10:46 DEM Partî dê tev li hilbijartina ji bo endamê/a HSK’ê nebe
10:36 Delege ji ber pêşhilbijartinê keyfxweş in: Divê ji bo hemû partiyan bibe mînak
10:34 Li Girtîgeha Sîncanê cil û name winda ne
10:18 Li Hewlêrê 3 rojan şîn hate îlankirin
10:17 85 roj in tu agahî ji rojnameger Silêman Ehmed nayên girtin
10:11 Goksu a di greva birçîbûnê de: Çareserî Abdullah Ocalan e
10:09 Di rêveberiyên herêmî de temsiliyet: Tenê ji her 10 kesan yek jin e
09:58 Serokê Baroya Colemêrgê Canan: Li bajar bi qanûnan nayê kirin
09:20 Girtiyên siyasî 52 roj in di greva birçîbûnê de ne
09:19 Li gorî dozger tedawiya bi destkelemçekirî ‘li gorî hiqûqê ye’
09:18 Bi sedhezaran kes dê ji bo Abdullah Ocalan bimeşin
09:10 Çîlek li nav baxçe bi 30 lîreyî, li bazarê 150 TL ye
09:09 Ava Mûglayê tehsîsî santralên termîkê hatin kirin
09:03 Martîna Anderson: Em îlhamê ji fikirên Abdullah Ocalan digirin
09:02 Ji Andirînê gelek kes wekî hilbijêr li ser Xelfetiyê hatine qeydkirin
09:01 ROJEVA 17'Ê ÇILEYA 2024'AN
08:17 Li Cizîrê namzetên hevşaredariyê diyar bûn
16/01/2024
23:00 Li Geverê dê namzet di tûra duyan de diyar bibin
19:33 Polîsê ku Mîraç Mîroglû qetil kir beraet kir
17:02 Kişanak: Heke îro em bêdeng bimînin dê sibê zemîna axaftinê nemîne
16:44 Tura duyemîn a pêşhilbijartina li Cizîrê dest pê kir
16:42 Dê ji MÎT’ê were pirsîn bê ka ‘têkiliya derhêner Tekîn bi PKK’ê re heye yan na’
16:36 Emniyetê bersiva ‘hilbijêrên’ gerok da: Ji bo tedbîqet û operasyonan e!
15:55 Nobeta Edaletê: Heta ku ew azad bibin em ê di çalakiyê de bin
15:25 Li Geverê ji bo dengdayîna gel, delege li ser sindoqan e
15:10 Dê binçavkirinên li Stenbolê bên protestokirin
14:23 Kaloyê Çapemeniya Azad li ser gora xwe hate bibîranîn
13:53 Hrant Dînk dê li cihê lê hatiye kuştin were bibîranîn
13:27 ÎSÎG: Di 2023’yan de hezar û 932 karkeran jiyana xwe ji dest dan
12:59 Dewleta tirk di 72 saetan de 80 navend bombebaran kirin
12:50 Hatîmogûllari: Werin li şûna lûtkeyên şer em lûtkeyên aştiyê li dar bixin
12:09 Parêzeran ji bo hevdîtina bi Abdullah Ocalan re serlêdan kirin
11:46 Rejîmê 15 meh cezayê hefsê da Nergîs Muhammedî
11:20 Nivîskar Duzkan: Divê hêrsa di dilê jinan de were birêxistinkirin
10:56 Doza ‘laçikê’ li rojnamevanên li Îranê hatin berdan hate vekirin
10:16 Îranê li Hewlêrê êrişî sivîlan kir
10:03 Du hezar û 193 ‘hilbijêr’ li emniyet û herêma leşkerî hatin veguhestin
09:49 YSK’ê biryar da: Lîsteyên namzetan dê heta 20’ê sibatê bên radestkirin
09:47 Li 28 bajaran 165 kes hatin binçavkirin
09:46 Ji rojnameger Silêman Ehmed 84 roj in tu agahî nayên girtin
09:44 Girtiyên siyasî 51 roj in ji bo azadiya Abdullah Ocalan di greva birçîbûnê de ne
09:25 Li navçeya Peyas û Cizîrê hejmartina dengan bi dawî bû
09:04 Ji Îmraliyê 34 meh in agahî nîne: Divê têkoşîna yekbûyî bê meşandin
09:03 Ji bo doza Muftuoglû bang kirin: Em xwedî li rûmeta pîşeyê derkevin
09:02 Tevî pirsgirêkên xwe yên tenduristiyê di greva birçîbûnê de ye
09:02 Parêzera filipînî Contî: Em li dijî tecrîdê ne, em bi kurdan re ne
09:00 ROJEVA 16'Ê ÇILEYA 2024'AN
08:54 Îranê bi fuzeyan êrişî Hewlêrê kir: 4 kesan jiyana xwe ji dest dan
08:19 Li Mêrsînê otobusa rêwiya wergeriya: 9 kes mirin 30 kes birîndar bûn
15/01/2024
23:59 Li Farqîn û Bismilê hilbijartin ji tûra duyemîn re man
21:54 Li Swîsreyê ji bo Abdullah Ocalan kampanyaya ‘100 hezar qertan’
20:54 Cenazeyê Lokman Muhammed li goristana bêkesan hate veşartin
20:36 Li Amedê dengdayîna li 3 navçeyan bi ‘govenda demokrasiyê’ bi dawî bû
20:09 Kişanak: Ya ku welat xelas bike aştî ye, deriyên Îmraliyê vekin
19:06 Li 2 navçeyên din ên Wanê tûra duyemîn a dengdayînê qediya
17:45 Ji ber bersûcê êrişî avahiya HDP’ê kiribû nehate girtin doz hate taloqkirin
16:53 Nobeta Edaletê didome: Heke Ocalan azad bibe em tevek dê azad bibin
16:34 Hat îdiakirin ku cerdevanekî li Şemzînanê xwe kuşt
16:33 Ji ber nêzîkatiyên keyfî yên gardiyanan hevdîtina vekirî nîvcoyî ma
16:32 KESK’ê bertek nîşanî zemên mûçeyan da: Em hejariyê qebûl nakin
16:20 Îtîraza ji bo ‘hilbijêrên’ li herêma leşkerî hatibûn veguhestin hate redkirin
15:34 Listikvanê îsraîlî yê binçavkirî hate berdan
15:29 Ji ber êrişên dewleta tirk 2 milyon kes bêceyran man