ÎZMÎR - Tevî ku gelek lêkolînên zanistî nîşan didin ku krîza avhewayê gefê li zindiyên bi ziwatî, pêlên germê û guhertinên demsalî dixwe û hevberdevkê EGEÇEP'ê Arîf Alî Cangi diyar kir ku bêyî guhertina sîstema aboriyê ya kapîtalîst ku dibe sedema vê krîzê, krîz bi dawî nabe.
Ji bo 5'ê Hezîranê ku di sala 1972'an de ji aliyê Neteweyên Yekbûyî ve weke Roja Hawirdorê ya Cîhanê hat ragihandin, bi mijara "Dawî li qirêjiya plastîk bînin" îsal li gelemperiya cîhanê bernameyên cuda tên lidarxistin. Ji ber qirêjiya plastîk, bi dehan salan e li her quncikek cîhanê qirêjiyek tê jiyîn û bandor li ava vexwarinê, xwarin û masiyan tê kirin. Li gorî encamên projeya ku di sala 2020'an de bi beşdariya akademîsyenên ji zanîngehên cuda hat destpêkirin, di zikê 496 cureyên masiyan de ya di sedî 65'an de mîkroplastîk hatin dîtin.
Di vê mijarê de, ji bo peymaneke pêwendiya qanûnî ya li ser qirêjiya plastîk, tevî hawirdorê deryayî, di sala 2022'an de li Meclisa Hawirdorê ya Neteweyên Yekbûyî dest pê kir. Bi temaya ku îsal hate qebûlkirin re, wê xebat li ser ewlekirina peymana global a ji bo bidawîkirina qirêjiya plastîk, tevî hawirdorê deryayî bê kirin. Nîqaşa Komîteya Muzakereyê ya navbera hikûmetan a li ser vê mijarê, wê ji 5 heta 14'ê Tebaxê li Cenevreyê pêk were.
Ji bilî qirêjiya plastîk, ji ber eko-qetlîam ya dewam dike, bandora krîza avhewayê ya global zêde dibe. Dema ku ziwatî, hişkesalî û guherînên demsalî bandoreke neyînî li zindiyan dike, hilberîna çandiniyê jî bandor dike. Li gorî analîzeke hevpar a ji aliyê Global Weather Attribution (WWA), Klîma Central û Navenda Avhewayê ya Xaça Sor ve hatin weşandin, di navbera 1'ê Gulana 2024 û 1'ê Gulana 2025'an de bi qasî 4 mîlyar mirov ku bi qasî nîvê nifûsa cîhanê ye, ji ber germahiya global a sala bihurî herî kêm 30 rojan germahî di ser navîna dîrokî ya li herêmên xwe re derbas bûye.
Li gorî rapora Mala Çavdêriyê ya Zûhabûnê ya Ewropayê (EDO) ku bi dîroka 11-20'ê Gulanê ye, herêmên mîna başûrrojhilatê Îspanyayê, başûrê Qibrisê, Yewnanîstan û başûrrojhilatê Balkanan di rewşa herî bilind a 'alarmê' de ne. Li dû tomara bihareke germ û ziwa ya ji ber bandora guhertina avhewayê, ji bo beşeke mezin a bakur û rojhilatê Ewropayê 'hişyariyên' ziwabûnê tên dayîn. Saziya Îstatîstîkê ya Tirkiyeyê (TUÎK) pêşbîniyên xwe yên yekemîn ên hilberîna berheman a sala 2025an eşkere kir. Li gorî raporê tê payîn ku di hilberîna çandiniyê de kêmbûnek berfireh pêk were. Bi taybetî di koma fêkiyan de kêmbûneke girîng tê dîtin û tê texmînkirin ku xisarên li genim û zebzeyan jî tê texmînkirin. Di raporê de tê texmînkirin ku ji sedî 5,3 genim û berhemên din ên nebatan, ji sedî 1,7 sebze, ji sedî 24,4 jî fêkî, vexwarin û nebatên biharatê kêm bûne.
KRÎZA AVHEWAYÊ, MIRIN Û KOÇBERÎ
Tesîreke din a krîza avhewayê jî hilweşandina jîngehan û koçberiya ekolojîk bû. Rêxistina Efûyê ya Navneteweyî di rapora xwe ya bi sernavê 'Di Cîhanê de Rewşa Mafên Mirovan a 2024-25'an' weşandî de, bandora krîza avhewayê ya li ser mafên mirovan ên li gelemperiya cîhanê eşkere kir. Di raporê de hat ragihandin, 150 welatên li gelemperiya heft parzemînan yekser di bin bandora krîza avhewayê de ne û tê texmînkirin ku di sala 2024'an de ji ber xizanî, pevçûn û zexta siyasî ya ji ber guhertina avhewayê rû dide, 110 mîlyon mirov bi neçarî koç bikin. Li welatên weke Hindistan, Pakîstan û Nepalê lehî bûye sedema mirina bi sedan kesan, li Yewnanîstan û Portekîzê jî pêlên germê dibe sedema mirinan.
BERPIRSYAR KESÊN DEWLEMEND IN
Li gorî lêkolîna li kovara Natûre Clîmate Change hat weşandin, du ji sê parên berpirsyariya krîza dewam dike, bi çalakiyên herî dewlemend ên ji sedî 10 ê nifûsa cîhanê re ye. Lêkolîn nîşan dide ku ji sala 1990'î û vir ve germbûna global ji ber mezaxtin û veberhênanên dewlemendan rê li ber veberhênan vedike, rîska pêlên germê yên dibin sedema mirinan û ziwabûnê gelekî zêde dike. Li aliyê din, razemenî û lêçûnên leşkerî faktoreke din e ku tevkariyê li belavkirina karbondîoksîtê û krîza avhewayê dike. Li gorî texmînên ji navenda ramanê ya bi navê Conflict and Environment Observatory, welatên endamên NATO'yê ji sedî 5,5 ê emîsyonên global hesab dikin. Dema ku NATO wekî yek alî bê nirxandin, lêkolîn di nav welatên ku krîza avhewayê girantir dike de çaremîn cih digire.
RAZEMENIYÊN MADEN Û ENERJIYÊ
Tevî vê yekê, dema razemeniyên madenû û enerjiyê bênavber dewam dikin jî, tê gotin ku mezaxtina fosîl a fosîl ku tê gotin heta sala 2030'î ji holê rabe, di heman astê de dewam dike. Ji bo van razemeniyên li Tirkiyeyê rojane destûr û teşwîqên nû tên dayîn. Wezareta Hawirdor, Bajarvanî û Guhertina Avhewayê di navbera 5'ê Hezîrana 2024 û 4'ê Hezîrana 2025'an de ji bo 12 hezar û 197 projeyan Nirxandinên Bandora Hawirdorê (ÇED) ragihand ku ji van 3 hezar û 856 madenkarî û 3 hezar û 619 jî razemeniyên enerjiyê bûn. Her wiha hezar û 249 projeyên madenê û 513 projeyên enerjiyê jî biryara 'Ne hewceye EIA' standin. Bi van biryaran re bi dehan daristan, çêrgeh, erdê çandiniyê û qadên jiyanê, ji Kaz Çiya heta zozanên Arakliyê û ji Giyadînê heta Akbelenê ji şîrketan re hatine veqetandin.
PERGALA KAPÎTALÎST TÊR NABE
Em bi Hevberdevkê Platforma Çand û Hawirdorê ya Egeyê (EGEÇEP) Arîf Alî Cangî re li ser eko-qetlîamê, bandorên wê û tevdîrên ku divê werin girtin axivîn. Cangî da xuyakirin ku ji 5 'ê Hezîranê û vir ve cîhan û Tirkiye di bin sîstema aboriyê ya kapîtalîst de xwezayê weke amûreke zêdebûna sermayeyê dibînin û wiha got: "Kedxwarî û talana çavkaniyên xwe yên xwezayî û qadên jiyanê zêde kiriye. Rêziknameyên qanûnî yên di vî warî de hatine kirin ne li ser parastinê ne, berevajî rê li ber hilweşîna ekolojîk vedikin. Ji nîvê duyemîn ê sedsala 20'an û vir ve hilweşandina ji ber sîstema kapîtalîst gihîştiye wê astê ku gefê li jiyanê dixwe, mîna krîza avhewayê, di serdema Antroponê de tê gotin. Ev destwerdana li xwezayê, ji bo paşeroja xwe ya mirovahiyê tehdîteke mezin e. Sîstema kapîtalîst a tê sepandin bi her berdêlî di bin feraseteke mezinbûn û pêşketinê de heye û tevdigere. Ji ber ku çavkaniyên xwezayî veguheriye çavkaniyên sermayeyê, em di çerxeke qirêj de ne. Sîstema kapîtalîst dişibe cinawirekî ji xwarinê têr nabe. Çiqas dewlemend dibe, ew qasî dixwaze."
ÇARESERIYA DEWLETAN
Cangî, anî ziman ku çareseriyên ku hikûmetên der barê krîza avhewayê de pêşkêş kirine ne rast in û destnîşan kir ku rêya çareseriyê ji xwe nikare derkeve holê lê bi bertekên gel dikare pêk were. Cangî bal kişand ser qirêjiya plastîk a îsal ji aliyê NY ve hat destnîşankirin û wiha axivî: "Ji bo pêşî li qirêjiya plastîk a li cîhanê were girtin, peymaneke global nehatiye îmzekirin. Ji sala 2022'an û vir ve hevdîtinên ji bo peymanekê tên kirin. Her carê, piraniya mezin a cîhanê ji bo pêşî li vê bigire, dikeve nava hewldanan. Lê belê ji ber zexta hilberînerên petrol, plastîk û fosîl, ev peyman nehat îmzekirin. Civîna duyemîn a rûniştina pêncemîn wê di meha Tebaxê de pêk were. Ger gelê cîhanê bertek nîşan nede dê dîsa peyman neyê îmzekirin. Dema neyê îmzekirin, zehmet dibe ku pêşî li qirêjiya bi vî rengî ya ji ber nebûna garantiya qanûnî bê girtin. Ji ber vê yekê, ev mijar gelekî girîng e ku ji serokên dewletan û polîtîkayên wan re bê hiştin."
'LI ŞÛNA AVHEWAYÊ DIVÊ PERGAL BIGUHERE'
Cangî bal kişand ser têkoşîna hebûn û tunebûnê û wiha got: "Ev mijar e ku li cîhanê jiyan heye yan na. Ji bo vê jî her yek ji me berpirsyariyeke mezin hildigire. Ji bilî îfadekirina bertek û îradeya xwe ya li hember domandina jiyanê ti rêyek din nîne. Hevgirtin û berxwedan dikare pêşî li vê krîza avhewayê bigire. Yên alîgirê jiyanê, karker, xizan û gelan wê di nava piştevaniyê de bin. Bi lihevkirin, qanûn an jî bi rêbazên mîna wê bi ti awayî çareser nabe. Lihevkirin û zagon ger berxwedana gel tune be ewlehiyê pêk nayne. Heta ku ev sîstem neyê guhertin, nepêkane ku pêşî li krîza avhewayê û eko-hilweşandinê were girtin. Ji ber vê yekê dirûşmeke me heye, 'sîstemê biguherînin, ne avhewa'."
MA / Tolga Guney